Overdetermineren
“Met het aan Freud ontleende begrip ‘overdeterminering’ wil ik de relatie tussen religie en geweld typeren. In ons handelen worden we volgens Freud vaak niet door één enkel motief bepaald. Meerdere motieven spelen een rol en het is vaak moeilijk te onderkennen welk het belangrijkste is. Dat zien we heel duidelijk in religieus gemotiveerd geweld. Meestal kan het begrepen worden vanuit één of meer van de door mij blootgelegde mechanismes, maar tegelijkertijd kan religie die mechanismes versterken of zelfs oproepen.’ (Hans Achterhuis ’Geloof in geweld’ Lemniscaat 2021, blz. 22) We laten de door Achterhuis genoemde mechanismes even ter zijde, maar kijken naar de strekking van de motieven. Wat mensen drijft of motiveert kan dus een ingewikkeld verhaal zijn, niet alleen bij zoiets als geweld, maar naar ik denk veel breder. Waarom doet iemand wat die doet, zegt iemand wat die zegt etc. Het houdt mij nieuwsgierig om niet te snel te denken dat ik het wel ‘doorheb’. Vanuit zijn of haar levenservaringen kan iemand wel heel andere motieven hebben dan ik spontaan zou aannemen. En dan nog de vraag welke motief het belangrijkste is voor hem of haar.
Overwaardering
In de weekendbijlage Tijdgeest van Trouw d.d. 18 september 2021, heeft Hans de Bruijn het in zijn rubriek ‘framing’ het over het ‘consistentie vooroordeel’. “We overwaarderen consistentie, zijn geneigd te denken dat grote gebeurtenissen grote gevolgen hebben, kleine gebeurtenissen kleine gevolgen, economische gebeurtenissen economische gevolgen en ga zo maar door. En dat is eenvoudigweg niet zo.” Dit een beetje tot je door laten dringen, opent een scala aan alternatieven en onvermoede mogelijkheden. Daden en gebeurtenissen kunnen als het ware van het ene naar het andere ‘werkingsveld’ overspringen terwijl ons gevoel van consistentie dat probeert weg te redeneren.
Benieuwd
Door begrippen als overdetermineren en consistentievooroordeel op je netvlies te hebben, kan je blikveld worden verruimd. Zeker als mediator of procesbegeleider ‘met oog voor geloof’ zogezegd. Hoe verhouden de verschillende motieven zich allemaal tot elkaar, worden ze door religie juist versterkt of juist afgezwakt? Is religie wel het enige motief als men dat aangeeft, of is het toch ingewikkelder? Het protest tegen een kerksluiting, mede gedragen door een gevoel van sociale achterstelling? Een afkeer van het geloof als reactie op je ouders?
En de gevolgen van een daad? Wie over een echtscheiding begint, zal echt niet direct aan de fiscale consequenties denken of het wegvallen van de voordelen van een gezinslidmaatschap. Wie een ander een financiële hak zet, zal echt niet direct denken aan de mentale gevolgen van het slachtoffer. Een smerige streek van een kerkganger kan zomaar overspringen naar geloofstwijfel van het slachtoffer. Daarnaast: een daad van menselijkheid kan zomaar ervaringen van zingeving oproepen.
Ik bedoel maar: blijf benieuwd. Mensen zitten nu eenmaal wonderlijk in elkaar en het gevoel voor dat wonder kan beter niet te snel over-gaan.
Cor Schaap